Монгол орон нийт нутаг дэвсгэрийнхээ дөнгөж 13 хувьд хүрэхтэй үгүйтэй ойн сантай. Ойрхог чанар нь бүр долоохон хувь. Гэвч ойн сан жил ирэх тусам багассаар байгааг дээр, дооргүй хүлээн зөвшөөрдөг. Үүний үндсэн шалтгаан ойн ашиглалт хамгаалалт, ойн цэвэрлэгээ, өргөн хүрээгээр бол ойн менежмент нүдээ олохгүй байгаатай холбоотой гэж мэргэжлийн хүмүүс онцолсоор байгаа юм. Бид энэ асуудлыг хөндөж "Туулын тархинд цахилгаан хөрөө тачигнаж байна” цуврал нийтлэлийг өмнө нь бэлтгэсэн билээ. Тэгвэл энэ удаа ойн цэвэрлэгээ, менежментийн асуудлаар Хан Хэнтийн улсын тусгай хамгаалалттай газрын хамгаалалтын захиргааны дарга Б.Хашмаргад, МУИС-ийн Хэрэглээний шинжлэх ухаан, инженерчлэлийн сургуулийн захирал, ой судлаач, профессор Н.Баатарбилэг нартай ярилцлаа.
Б.ХАШМАРГАД: ТУСГАЙ ХАМГААЛАЛТТАЙ ГАЗРААС АШИГ ОЛОХ ЗОРИЛГО АГУУЛЖ БОЛОХГҮЙ
-Хан Хэнтийн улсын тусгай хамгаалалттай газарт хэзээнээс ойн цэвэрлэгээг хийж эхэлсэн бэ. Ер нь ойн цэвэрлэгээний талаар ойлголт өгөхгүй юү?
-Хан Хэнтийн улсын тусгай хамгаалалттай газарт эртнээс ойн цэвэрлэгээг эхлүүлсэн байдаг. Хан Хэнтий өөрөө нэг сая 748 мянган га талбайтай.
Ойн цэвэрлэгээг нэг талаас мод бэлтгэл гэж хүмүүс хараад байдаг. Үүний ард ой хамгааллын ажил давхар хийгддэг. Ойжуулалт нэг га-д 2,500-3,000 тарьц суулгадаг. Улсын хэмжээнд нэг га-гийн ойжуулалтын зардлын ажил 680 орчим мянган төгрөг. Ойжуулах мөнгийг цэвэрлэгээ хийж байгаа компани гаргадаг. Энэ хавар тавдугаар сарын 15-наас хойш ойжуулалт хийгдэнэ. Хан Хэнтийд энэ жил 880 гаруй шоо метр мод бэлтгэх тушаалтай. Үүний хариуд компани 12 сая төгрөгийн зардал гаргаж ойжуулалт хийнэ.
Аянга, гал түймэртэй холбоотой асуудлыг хүний хүчин зүйлээр маш хурдан буцааж сэргээхээс өөр аргагүй. Гэтэл улсын төсвөөс ойжуулалтын ажил хийх зардал байдаггүй. Манайд төсөвлөгдөж байгаа нийт зардлын долоон хувь нь үндсэн үйл ажиллагаа болох хамгаалалт, хяналт тавихад зарцуулагддаг. Үлдсэн нь цалин, нийгмийн даатгал, татвар, байрны зардлаас хэтэрдэггүй.
-Хан Хэнтийд ойн цэвэрлэгээ хийх үндсэн шалтгаан нь юу вэ?
-Түймэр. Түймэрт өртсөн талбай бусад ойдоо эрсдэл үүсгэдэг. 2010 оны зургаадугаар сарын 25-ны өдөр Хан Хэнтийд есөн түймэр гарч байлаа. Бүгд аянгаас үүссэн. Үүний нэг нь Туул голын эхэнд ойн цэвэрлэгээ явуулж байгаа газар. Аянганы түймэр гарсан газрыг цэвэрлэхгүй бол шүдэнз багцлаад тавьснаас ялгаагүй.
Уулын таг, хөвчийн түймэр унтраахад маш хүнд. Хан Хэнтийн том асуудал бол түймэр. Тэгэхээр ойн цэвэрлэгээний ажил хийх нь нэгдүгээрт, түймрийг, хоёрдугаарт, хортон үржих нөхцөлийг бууруулж байна. Гуравдугаарт, тэнд ойжуулалтын ажил хийгдэж байна. Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдын тушаалаар энэ онд 6,000 шоо метр модыг 240 га талбайгаас цэвэрлэх тушаал баталсан.
Өнгөрсөн жил манайхаас 10,000 шоо метр мод бэлтгэх тушаал гарсан ч 1,700 шоо метрийг бэлтгэсэн. Аж ахуйн нэгжүүд тусгай хамгаалалттай газраас цэвэрлэгээ хийх тийм ч дуртай биш. Учир нь зам нь бартаатай, тэр бүр хүрэх боломжгүй, хол байдаг.
-Ойн цэвэрлэгээ эртнээс хийгдсэн гэлээ. Тэр хэрээр ойжуулалт хийгдэж байгаа. Ойн сан нэмэгдэж байна уу?
-Жил жилийн ойжуулалтын тайлан гардаг. Дархан газрын хувьд бол нийт ойн сан бол 1.748 мянган га талбайтай. Үүнээс ойн сан бүхий газар нь 1.744 мянган га. Дархан газар дотор ой байхгүй 3,000 га талбай л байна гэсэн үг.
Ер нь Хан Хэнтий Монгол орны нийт ойн сангийн 30 хувийг бүрдүүлдэг. Хүн амын гуравны хоёрыг ундны усаар хангадаг. Тиймээс улсын хэмжээнд онцгой объект. Энэ онцгой объектыг доройтсон чигт нь хаявал Засгийн газрын ордныг шаврыг будахгүйгээр, үүд хаалгыг нь эвдэрсэн чигт нь орхиж байгаагаас ялгаагүй. Төрийн ордон тийм байвал аж ахуйн албатай нь ярина биз дээ.
Хан Хэнтийн доройтсон ойг сэргээхгүй бол манай газрын ажлаа муу хийсэн үүрэг хариуцлага тэр. Тиймээс хамгаалалтын бид хангалттай хийж байгаа. Манайд нэг метр кв газарт ч зөвшөөрөл олгоогүй. Зөвшөөрөл авах хүсэлт манай газарт олон ирдэг. Дархан газраа ямар болгосон жишээ Богд хан уул, Горхи Тэрэлж, Орхоны хөндий, Улаан цутгалан гээд олон байна. Хэн Хэнтийг ийм болгохгүйгээр онгон дагшнаар нь хадгалах ёстой.
-Манай орны ойн сан төдийлөн сайн нэмэгдэхгүй, бүр буурах хандлагатай байна. Энэ нь ойн менежментийн бодлоготой холбоотой гэж тайлбарлах хүмүүс байна. Ойн менежментийн асуудалд та ямар байр суурьтай байдаг вэ?
-Монгол орны ойн менежментийн асуудлыг шинэчлэхгүй бол болохгүй. Бүх стандартууд 1970 оны Оросын стандарт байдаг. Ойжуулах норм норматив, ямар үрээр тарих вэ, яаж тарих вэ гэдгээс эхлээд шинэчлэх ёстой. Ойн цэвэрлэгээний хувьд хийгдэх ёстой газруудад хийгдэх ёстой. Хийгдэхгүй газруудыг ялгаж үлдээх ёстой. Дархан газарт ойн цэвэрлэгээний ажил их хэмжээгээр хийгдэх тусам автомашины зам гарах, хүмүүс хүрэх боломжууд нэмэгдэх сөрөг талтай. Түүгээр нь дараа нь аялагч, загасчид, хулгайн анчид явж эхэлнэ.
Ойн тооллогын хүрээнд Монгол орны ой хөгширсөн байна, цэвэрлэх ёстой гэж байгаа. Үүнийг хоёр талтай авч үзэх ёстой. Ой бол байгалийн бүтээл. Хүн тарьж ургуулаагүй. Байгалийн ой байгалийн жамаараа хөгширсөн нь унаад залуу нь ургаад явна. Дархан цаазат газарт энэ байдал бүр ч илүү ийм онгон дагшнаараа үлдэх ёстой.
Сүүлийн үед ойн тогтвортой менежмент гэж яригдаж байна. Ашиглалт, хамгаалалтын тогтвортой хэлбэрийг хэлж байгаа явдал. Ашиглалтаас орж байгаа орлого хамгаалалтдаа зарцуулах ёстой. Гэхдээ энэ нь тусгай хамгаалалттай газрын гадна талд хэрэгжих байх. Дотор бол ойн үндсэн ашиглалт, хөгшин мод огтлохгүй.
-Ойн цэвэрлэгээ нэрээр зөвхөн огтлол явагдаж байгаагаас биш унасан, түймэрт өртсөн, хорхой шавжид идэгдсэн хэсэг нь байж л байна шүү дээ?
-Шатсан ойн талбайг цэвэрлэх ёстой. Зарим газарт ашиглах боломжгүй болчихсон мод бий. Түүнийг хэн ч авахгүй. Тэрийг улсын төсвөөс цэвэрлээд тэнд нь байгальд нь үртэс болгоод буцаагаад цацдаг юм уу, эсвэл овоолго болгоод бусад ургаж байгаа моддоо дарамт болгохгүйгээр тусгаарлах ёстой.
Байгальдаа уусаад хөрс шороо болоод явах ёстой нь ч бий. Үүнийг бид хийе гэхээр төсөвгүй. Ер нь цаашид ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа. Туршилтын журмаар энэ жил хэрэгжүүлнэ. Ингэхдээ ойн эрсдэлийг бууруулах талаас тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх ёстой. Тусгай хамгаалалттай газраас ашиг олох зорилго агуулж болохгүй. Энэ бол Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой тусгай объект.
Н.БААТАРБИЛЭГ: ТӨР ХУЛГАЙН АРГААР МОД ОГТЛОХ АРГЫГ КОМПАНИУДАД ЗААЖ ӨГӨӨД БАЙНА
-Ойн сангийн нөөцийн талаар ярилцлагаа эхлэх үү. Ойн сангийн өсөлт хэр байна вэ?
-Хоёр жилийн өмнө Монгол орны ойд олон зорилтот ойн тооллого хийсэн. Үүн дээрээс яам Монгол орны ой хөгширсөн байна, нөөцийн хувьд босоо хатсан мод их байна гэсэн дүгнэлтийг гаргасан. Ойн сангийн тооллогын дүнг харахаар багасах биш нэмэгдсэн дүр зураг харагдаж байгаа. Энэ нь тооллогын арга зүй өөр болсон, дээрээс нь урд нь хүрч, тоолж чадахгүй байсан талбайг бүртгээд нэмэгдэж байгаа.
Ард түмний дунд, бидний харж байгаагаар ойн талбай тийм ч сайн нэмэгдэхгүй байгаа. Учир нь огтолсон талбайгаа буцааж нөхөн сэргээхгүй байгаатай холбоотой. Түлээ, барилгын материалд хэрэглэж байгаа модны хэмжээ буурахгүй байна. Тэр утгаараа тооллогын арга зүй боловсруулалт сайжирсан учраас ихэссэн юм шиг харагдаж ч нөгөө талаар хэрэглээ буураагүй учраас нэмэгдсэн зүйл байхгүй.
Заган ойг оруулаад нийт нутаг дэвсгэрийн 13 орчим хувийг ойн сан эзэлж байгаа. Энэ нь улсын нутаг дэвсгэртэй харьцуулбал бага тоо.
-Ойн менежмент гэж юу вэ?
-Нэгэнт улс орон, ард түмэн байгаа цагт мод, модон материалын хэрэгцээ байж таарна. Ялангуяа манай улс гэр хорооллын соёл иргэншилтэй. Түлшний мод байхаас аргагүй. Дээрээс нь улс орон мод бэлтгэхгүй юм бол барилга хийцээ юугаар хийх вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Тиймээс ой ашиглалт байх ёстой.
Заган ойг оруулаад нийт нутаг дэвсгэрийн 13 орчим хувийг ойн сан эзэлж байгаа.
Нөгөө талаас хэрэгцээгээ хангах хэмжээгээр мод бэлтгэж болохгүй. Манай орны ойн зонхилох төрлүүд маш удаан ургалттай. Жилд 1-2 см ургавал түргэн ургадагт тооцогдоно. Үүнээс ч бага. Маш хүнд нөхцөлд ургадаг ой. Модны өөрийнх өсөлтийн хэмжээ огтолж байгаа хэмжээг гүйцэхгүй. Энэ харьцааг зөв барих шинжлэх ухааныг ойн менежмент гэж байгаа юм. Манайхан ойн ашиглалт, хамгаалалт гэж ярьдаг. Хууль эрхзүйн хүрээнд ч тэгж оруулсан. Энэ бол буруу. Бид ой хамгаалал, ашиглалт гэж ярих ёстой. Нэгдүгээрт, ойг хамгаална. Тэгээд ашиглана.
-Тэгвэл ойн цэвэрлэгээг хийх шаардлагатай. Хийлээ гэхэд өнөөгийн нөхцөлөөр хийх нь хэр үр дүнтэй вэ?
-Энэ бол ойн менежментээс өөр ойлголт. Цэвэрлэгээний олон янзын арга байна. Биологийн аргаар ойг цэвэрлэж болно. Мод унаад биологийн аргаар ялзраад цэвэршинэ. Гол процесс нь энэ. Манай орны ой уулын хуурай бүсийнх учраас ялзралтын процесс удаан явагддаг. Үүнийг манайхан түймэр гарах гол шалтгаан болж байна. Иймээс ойг цэвэрлээд унасан хуурай мөчир гишүүг цуглуулаад ойгоос гаргах ёстой гэж яриад байгаа. Би өөрөө ой судлаач хүн. Ойг хамгаалах талаас илүү ажилладаг хүний хувьд ойн цэвэрлэгээ гэх бодлого алдаатай гэж үздэг.
-Тодруулбал?
-Унангитай, түймэрт автсан, хортонд идэгдсэн газрыг цэвэрлэ гээд компаниудад эрх олгочихдог. Би өөрөө компанийн эзэн гэж бодъё. Миний компани сайн ажиллахын тулд сайн чанарын материалаар сайн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх ёстой. Гэтэл намайг хортон идээд, гол нь өмхөрсөн, түймэрт ороод хөхөрсөн модыг очиж аваад түүгээр сайн чанарын дэлхийд өрсөлдөхүйц хэмжээний бүтээгдэхүүн гарга гэвэл мэдээж бүтэхгүй.
Гэвч компанийн эзэн үүнээс өөр аргаар мод огтолж болохгүйгээс хойш цэвэрлэгээний эрхийг авдаг. Яг ажлаа эхлэх болохоор босоо модыг л авна. Ингэхдээ хортон идсэн, түймэрт шатсан модыг авахгүй. Тэгээд л сайныг ялгаж аваад бусдыг хаяад, шалгалт ирэхэд муу мод авсан болж харуулаад л өнгөрөөдөг. Энэ бол бодит жишээ. Үүнийг компанийн буруу гэж хэлж болохгүй. Хувийн хэвшлийг дэмжинэ гэх нэрээр хулгайн аргаар мод огтлох арга замыг зааж өгөөд байна. Тэгэхээр ойн цэвэрлэгээ гэх энэ ажил буруу.
-Тэгвэл яах ёстой гэж?
-Ойн цэвэрлэгээ гэх хөтөлбөрийг зогсоох ёстой. Үүнийг хувийн компаниудаар хийлгэдэг нь буруу. Аль ч улс оронд ой бол төрийн өмч. Зах зээл нь тогтвортой болоогүй, бизнес нь ч тогтворгүй, бөөрөнхий мод огтолж авчраад зарчихдаг, түүнийгээ бүтээгдэхүүн болгож чаддаггүй хүмүүст эрхийг өгчихөж байна. Хэн, хэзээ хийх ёстой вэ гэхээр Байгаль орчны яам, Үйлдвэр худалдааны яам зэрэг бодлого барих яам, Тамгын газрын дэргэд улсын үйлдвэрийн газар байгуулах ёстой. Манай улсад өмнөх туршлага байна.
Цэргийн анги, хорих ангиуд мод бэлтгэж байсан. Тэд бол төрийн хүмүүс. Барилгын цэргийн анги ч гэж байна. Тэнд бригад гаргаад норм үнэлгээ өгөөд хяналттайгаар бэлтгүүлэх бүрэн боломжтой. Түүндээ хорих ангиудыг ч татан оролцуулж болно. Эсвэл ойн улсын үйлдвэрийн газрыг байгуулах хэрэгтэй.
Салбарын яамнаас авсан зөвлөмжийн дагуу мэргэжлийн хүмүүс оролцсон компани мод бэлтгэлийг хийж болно. Хулгайч, худлаа хэлдэг хүмүүс, авлига авч хардуулж сэрдүүлдэг хүмүүс энэ ажлаас холдуулах ёстой.
-Мод, модон материалын эцсийн бүтээгдэхүүн болгож чадах хүмүүс ойн цэвэрлэгээг хийх ёстой гэж зарим хүмүүс санал хэлж байгаа. Энэ нь таныхаар хэр зөв санал вэ?
-Цэвэрлэгээний хувьд босоо, хатсанаас гадна мөчир, гишүү, холтос гээд үр ашигтай олон хэсэг бий. Үүгээр бүтээгдэхүүн болгож хэрэглэж байсан туршлага бидэнд бий. Хар модны холтсыг даралт ихсэхэд ууж байгаа. Будагч бодис болгож ашиглаж болж байна. Мөчрийг дүүргэгч, шатах материал болгож болно.
Зөвхөн гол хэсгийг биш дагалдах баялгийг нь ашиглах ёстой. Ер нь манайд мэргэжлийн компани гэж яриад байдаг. Тийм биш. Мод огтлоод зүсдэг хүнд авчирч өг байгаа нэг үйлдлийг л тэд хийж байна. Зөвшөөрөл авсан компани бол модыг огтолж аваад эцсийн бүтээгдэхүүн хүртэл үйл ажиллагаа явуулдаг байх ёстой.
Түүнээс гадна ойн менежментэд алдаа цоорхой болж байгаа нэг асуудал бол модны бэлтгэгч, модны үйлдвэрлэл эрхэлдэг хүмүүс, ой хамгаалагч нар нэг малгайнд орчихоод байгаа. Мод бэлтгэдэг огтолдог хүмүүс ой хамгаалдаг болж харагдаад байгаа юм. Тийм хүмүүсийн дунд яваад орохоор ойг хамгаалж судалдаг, экологийн хувьд ямар үр дүнтэйг мэддэг хүмүүс байхгүй.
Тэд нэг малгайнд орчихсон учраас хүмүүс ойг хамгаалдаг юм байна гэж ойлгоод байдаг. Энэ бол өрөөсгөл ойлголт. Хамгаалдаг, бэлтгэдэг хүмүүс ашиг сонирхлын зөрчилтэй. Бодлого баригч хүмүүс үүнийг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй.
Өнөөдөр янз бүрийн учир шалтгаанаар таны зарлага орлогоосоо хэт их байна. Иймээс бэлэн мөнгө маш ихээр дугагдана. Нөхцөл байдал хэдийгээс ийм байгаа ч бүх өр зээл төлбөр тооцоогоо хийж дуусга.
Таатай өдөр. Хосуудын харьцаа нийцтэй, эелдэг нөхөрсөг байна. Хүнд хэцүү үед дэмжлэг, тусламж ирнэ. Энэ нь танд ихээхэн таашаал өгнө. Хувийн амьдрал хүндрэл гарч хайр дурлалдаа урам хугарна. Та өөрийн боломжийг ханьдаа хэт их нээж өгөх бололтой. Та сэтгэл хөдлөл, зан авираа хянаж засах хэрэгтэй. Танд ухаалаг байдал дутагдаж байна.
Эрч хүч буурч дархлаа суларна. Халдвар авах гэнэт халуурах магадлалтай. Биеийн хүчний ажил хийвэл танд ашигтай. Биеийн тамирын танхимд оч. Хэрвээ та хатгаа авсан бол багаар бодоход хоёр хоног орондоо хэвтэх шаардлагатай. Осол, азгүй тохиолдол учрах магадлалтай. Таагүй үйл явдлын буруутан болж болзошгүй.
Өнөөдөр тоглоомчид, адал явдалд дурлагсад эрс идэвхижинэ. Тэд олон хүмүүсийг төөрөгдөлд оруулж болзошгүй байна. Гол нь гэнэтийн шийдвэр бүү гарга, хялбар аргаар мөнгө олох арга амлаж буй хүмүүсийг өөрөөсөө холдуул. Ингэж чадвал дараагийн удаа аз таныг ивээх болно.
Та тэвчээртэй байгаарай. Та гадаад хэл сурах, аялал жуулчлалын салбарт хүчээ үзэх хэрэгтэй. Та төлөвлөгөө хэрэгжүүлж чадаж байвал та хурдан амжилтад хүрнэ. Та өөрийн эелдэг зангаараа ажлаа амжуулна. Хайртай байсан хүн чинь таны амьдралд эргэн ирнэ. Хэрвээ хийж буй зүйлийнхээ зөв эсэхэд эргэлзэж байвал утсаар ярихаас бүү хэтэр. Та нарын сонирхол өөр тул хосуудын хооронд үл ойлголцол үүснэ.
Од, эрхэс эрүүл мэндийн асуудлыг тань хамгаалсан мэт санагдана. Гэвч хэрэв та хөдөлгөөн багатай байснаас эрүүл мэнд өөрчлөгдвөл од эрхэс яаж ч чадахгүй. Хоолны дэглэм барихад тохиромжтой өдөр. Хүнсний эрүүл ахуйч эмчтэй уулзаж зөвөлгөө ав.
Газар бүрэн гэсэхээс өмнө рашаан сувилалд явж амар. Ямар ч албан тушаалын харьцаа сөрөг үр дүнд хүргэнэ. Цэвэр агаарт ихэнх цагаа өнгөрөөж гэр, зуслангийн байшингаа тохижуулах, хөдөө зугаалах нь тустай. Автомашины хөдөлгөөнд болгоомж илүүдэхгүй.
Сэтгэл хөдлөл илэрч, юманд хандах идэвхи ихсэж янз бүрийн асуудал шийдвэрлэхэд таатай боломж олгоно. Амжилтын үндэс нь ажил сайжруулах боломж олгоно. Гэр бүлд бүрэн ойлголцол ноёрхоно. Хэт ядрах, хараа муудах магадлалтай байна. Усан эмчилгзэ, ховсдуулах зэрэгт ээлтэй байна.
Хувийн амьдралд бэрхшээл учрах өдөр. Найз нөхөд төрөл төрөгсөдтэйгөө муудалцана. Үзэл бодлоо тууштай хамгаал. Байр сууриа авч үлдэх уран арга эрэлхийл. Дайснуудын тань тавьсан занга зорилгод саад учруулна. Гэвч таны хийсэн алхам бүр эргээд танд муугаар нөлөөлөх учир тууштай шийдвэр гаргах гэсний хэрэггүй.
Гэр бүл ахуйн асуудлаа шийднэ. Санхүүгийн амжилт ирнэ. Гэр орноо эмх цэгцтэй болгож бүх зүйлийг байранд нь тавь. Гэнэт толгойд орж ирсэн бодлуудад анхаарлаа хандуул. Хайрт тань мөнгө гуйвал бүү татгалз. Шээс ялгаруулах эрхтэн, бөөрний ажиллагаа суларч, амьсгалын замын өвчин тусах магадлалтай.
Хамаг бодол санаа тань хайр сэтгэлийн талбарт ялалт байтуулахад чиглэх магадлалтай. Дасал болсон зугаанаасаа залхаад та илүү хурц мэдрэмжийн араас хөөцөлдөж мэдэх нь, үр дагавар нь ч гарч ирэх болно. Гэвч сэтгэл санааны ариун байдлын тухай бодож үзэхийг одод зөвлөж байна. Ёс журамгүй байдлаас хайртай хүнтэй харьцаа муудах болно.
Гэрээс гадуур олон хүнтэй шуугиантай газар танд таашаал өгөхгүй. Дотны хүмүүстэйгээ оройг тайван өнгөрүүлэх нь танд таалагдана. Хэрвээ та өөрөөсөө болон дотны хүмүүстээ боломжгүй зүйл шаардахгүй бол тухтай байдлыг мэдрэх болно гэдгийг од эрхэс зөвлөж байна.
